อิมิสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสํขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺฐมานสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อกุสลกุสลานํ อนุปฺปาทปหานุปฺปาทฏฺฐิติสาธโก จ วีริยารมฺโภ สมฺมาวายาโมฯ เอวํ วายมนฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนนโก กายาทีสุ กายานุปสฺสนาทิสาธโก จ เจตโส อสมฺโมโส สมฺมาสติฯ อิติ อนุตฺตราย สติยา สุวิหิตจิตฺตารกฺขสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิสมุคฺฆาติกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธีติฯ เอส โลกุตฺตโร อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โย สห โลกิเยน มคฺเคน ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สงฺขํ คโตฯ

โส โข ปเนส มคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปานํ วิชฺชาย, เสสธมฺมานํ จรเณน สงฺคหิตตฺตา วิชฺชา เจว จรณญฺจฯ ตถา เตสํ ทฺวินฺนํ วิปสฺสนายาเนน, อิตเรสํ สมถยาเนน สงฺคหิตตฺตา สมโถ เจว วิปสฺสนา จฯ เตสํ วา ทฺวินฺนํ ปญฺญากฺขนฺเธน, ตทนนฺตรานํ ติณฺณํ สีลกฺขนฺเธน, อวเสสานํ สมาธิกฺขนฺเธน อธิปญฺญาอธิสีลอธิจิตฺตสิกฺขาหิ จ สงฺคหิตตฺตา ขนฺธตฺตยญฺเจว สิกฺขาตฺตยญฺจ โหติ; เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก ทสฺสนสมตฺเถหิ จกฺขูหิ คมนสมตฺเถหิ จ ปาเทหิ สมนฺนาคโต อทฺธิโก วิย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน หุตฺวา วิปสฺสนายาเนน กามสุขลฺลิกานุโยคํ, สมถยาเนน อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อนฺตทฺวยํ ปริวชฺเชตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปญฺญากฺขนฺเธน โมหกฺขนฺธํ, สีลกฺขนฺเธน โทสกฺขนฺธํ, สมาธิกฺขนฺเธน จ โลภกฺขนฺธํ ปทาเลนฺโต อธิปญฺญาสิกฺขาย ปญฺญาสมฺปทํ, อธิสีลสิกฺขาย สีลสมฺปทํ, อธิจิตฺตสิกฺขาย สมาธิสมฺปทนฺติ ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปตฺวา อมตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมรตนวิจิตฺตํ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยภูมิญฺจ โอกฺกนฺโต โหตีติฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[206-214] อิทานิ อภิธมฺมภาชนียํ โหติฯ

ตตฺถ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ อวตฺวา นิปฺปเทสโต ปจฺจยสงฺขาตํ สมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ วุตฺตํ ฯ อริยสจฺจานีติ หิ วุตฺเต อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา น สงฺคยฺหนฺติฯ น จ เกวลํ ตณฺหาว ทุกฺขํ สมุทาเนติ, อิเมปิ อวเสสา จ กิเลสาทโย ปจฺจยา สมุทาเนนฺติเยวฯ อิติ อิเมปิ ปจฺจยา ทุกฺขํ สมุทาเนนฺติเยวาติ นิปฺปเทสโต ปจฺจยสงฺขาตํ สมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ อวตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ วุตฺตํฯ

นิทฺเทสวาเร จ เนสํ ปฐมํ ทุกฺขํ อนิทฺทิสิตฺวา ตสฺเสว ทุกฺขสฺส สุขนิทฺเทสตฺถํ ทุกฺขสมุทโย นิทฺทิฏฺโฐฯ ตสฺมิญฺหิ นิทฺทิฏฺเฐ ‘‘อวเสสา จ กิเลสา’’ติอาทินา นเยน ทุกฺขสจฺจํ สุขนิทฺเทสํ โหติฯ นิโรธสจฺจมฺเปตฺถ ตณฺหาย ปหานํ ‘‘ตณฺหาย จ อวเสสานญฺจ กิเลสานํ ปหาน’’นฺติ เอวํ ยถาวุตฺตสฺส สมุทยสฺส ปหานวเสน ปญฺจหากาเรหิ นิทฺทิฏฺฐํฯ มคฺคสจฺจํ ปเนตฺถ ปฐมชฺฌานิกโสตาปตฺติมคฺควเสน ธมฺมสงฺคณิยํ วิภตฺตสฺส เทสนานยสฺส มุขมตฺตเมว ทสฺเสนฺเตน นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ นยเภโท เวทิตพฺโพฯ ตํ อุปริ ปกาสยิสฺสามฯ

ยสฺมา ปน น เกวลํ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคว ปฏิปทา ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.433) วจนโต ปน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน ปญฺจงฺคิโกปิ มคฺโค ปฏิปทา เอวาติ เทสิโต, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ปญฺจงฺคิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐฯ ยสฺมา จ น เกวลํ อฏฺฐงฺคิกปญฺจงฺคิกมคฺคาว ปฏิปทา, สมฺปยุตฺตกา ปน อติเรกปญฺญาสธมฺมาปิ ปฏิปทา เอว, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ตติโย สพฺพสงฺคาหิกวาโรปิ นิทฺทิฏฺโฐฯ ตตฺถ ‘‘อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ ปริหายติฯ เสสํ สพฺพตฺถ สทิสเมวฯ

ตตฺถ อฏฺฐงฺคิกวารสฺส ‘‘ตณฺหาย อวเสสานญฺจ กิเลสานํ ปหาน’’นฺติอาทีสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ ปฐมโกฏฺฐาเส ตาว โสตาปตฺติมคฺเค ฌานาภินิเวเส สุทฺธิกปฏิปทา, สุทฺธิกสุญฺญตา, สุญฺญตปฏิปทา, สุทฺธิกอปฺปณิหิตํ, อปฺปณิหิตปฏิปทาติ อิเมสุ ปญฺจสุ วาเรสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกปญฺจกนยานํ วเสน ทส นยา โหนฺติฯ เอวํ เสเสสุปีติ วีสติยา อภินิเวเสสุ ทฺเว นยสตานิฯ

ตานิ จตูหิ อธิปตีหิ จตุคฺคุณิตานิ อฏฺฐ ฯ อิติ สุทฺธิกานิ ทฺเว สาธิปตี อฏฺฐาติ สพฺพมฺปิ นยสหสฺสํ โหติฯ ยถา จ โสตาปตฺติมคฺเค, เอวํ เสสมคฺเคสุปีติ จตฺตาริ นยสหสฺสานิ โหนฺติฯ ยถา จ ปฐมโกฏฺฐาเส จตฺตาริ, เอวํ เสเสสุปีติ อฏฺฐงฺคิกวาเร ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ วีสติ นยสหสฺสานิ โหนฺติฯ ตถา ปญฺจงฺคิกวาเร สพฺพสงฺคาหิกวาเร จาติ สพฺพานิปิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ สตฺถารา วิภตฺตานิฯ ปาฬิ ปน สงฺเขเปน อาคตาฯ เอวมิทํ ติวิธมหาวารํ ปญฺจทสโกฏฺฐาสํ สฏฺฐินยสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมภาชนียํ นาม นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ

3. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา

[215] ปญฺหาปุจฺฉเก จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ ขนฺธวิภงฺเค วุตฺตนยานุสาเรเนว กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สมุทยสจฺจํ กามาวจรธมฺเม อสฺสาเทนฺตสฺส ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, มหคฺคตธมฺเม อสฺสาเทนฺตสฺส มหคฺคตารมฺมณํ, ปญฺญตฺติํ อสฺสาเทนฺตสฺส นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ ทุกฺขสจฺจํ กามาวจรธมฺเม อารพฺภ อุปฺปนฺนํ ปริตฺตารมฺมณํ, รูปารูปาวจรธมฺเม อารพฺภ อุปฺปตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, นว โลกุตฺตรธมฺเม ปจฺจเวกฺขณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, ปณฺณตฺติํ ปจฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ มคฺคสจฺจํ สหชาตเหตุวเสน สพฺพทาปิ มคฺคเหตุกํ วีริยํ วา วีมํสํ วา เชฏฺฐกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล มคฺคาธิปติ, ฉนฺทจิตฺเตสุ อญฺญตราธิปติกาเล นวตฺตพฺพํ นาม โหติฯ ทุกฺขสจฺจํ อริยานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณํ, เตสํเยว มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคาธิปติ, เสสธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล นวตฺตพฺพํ โหติฯ

ทฺเว สจฺจานีติ ทุกฺขสมุทยสจฺจานิฯ เอตานิ หิ อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ อุปฺปตฺติกาเล อตีตาทิอารมฺมณานิ โหนฺติฯ สมุทยสจฺจํ อชฺฌตฺตาทิเภเท ธมฺเม อสฺสาเทนฺตสฺส อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณํ โหติ, ทุกฺขสจฺจํ อากิญฺจญฺญายตนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ อิติ อิมสฺมิํ ปญฺหาปุจฺฉเก ทฺเว สจฺจานิ โลกิยานิ โหนฺติ, ทฺเว โลกุตฺตรานิฯ